Aldatıcı Reklamlar Karşısında Tüketici

21 Haziran 2025

Giriş

Aldatıcı reklamların tüketici davranışları üzerindeki etkisi, sadece reklam içeriğiyle sınırlı kalmamakta; tüketicinin bireysel özellikleri de bu etkileşimin yönünü ve yoğunluğunu belirlemektedir. Bu bağlamda, reklamların bireyler üzerindeki etkisini değerlendirirken tüketicinin eğitimi, yaş grubu, tecrübe düzeyi gibi unsurların dikkate alınması zorunludur. Tüketici profilinin dijitalleşme ile birlikte daha da çeşitlenmiş olması, bu değerlendirmeleri daha da önemli hâle getirmiştir. Aşağıda, tüketiciye özgü bazı özelliklerin aldatıcı reklamlara karşı kırılganlık üzerindeki etkileri açıklanmaktadır.

I. Tüketici Bağlamında Dikkate Alınması Gereken Bazı Faktörler

1. Eğitim Düzeyinin Etkisi

Eğitim, bireyin eleştirel düşünme becerilerini geliştirmesi açısından temel bir etkendir. Eğitim seviyesi yükseldikçe, bireyin çevresel uyarıcılara karşı daha bilinçli ve seçici olduğu gözlemlenmektedir. Reklamlar karşısında da benzer şekilde, eğitimli bireylerin aldatılma olasılığı daha düşük, düşük eğitim seviyesine sahip bireylerin ise daha yüksek bir aldanma riski taşıdığı kabul edilmektedir. Bu durum her somut olay için mutlak geçerli olmasa da, genelde yargısal ve akademik değerlendirmelere yön veren bir varsayımdır. Bu nedenle, tüketici hukukunda koruma mekanizmalarının özellikle daha az eğitimli kesim üzerinde yoğunlaştırılması gerektiği vurgulanmaktadır.

2. Tecrübesizlik

Tecrübesizlik, ya tüketicinin belli bir ürün veya hizmetle ilgili özel bilgi eksikliği ya da genel olarak tüketim davranışlarına ilişkin deneyim eksikliği şeklinde tezahür edebilir. Özellikle yeni ürün kategorileri veya dijital pazarlama teknikleri karşısında tecrübesiz bireyler, aldatıcı nitelikteki reklamlardan daha kolay etkilenebilmektedir. Bununla birlikte, her bireyin kendi kişisel geçmişi ve tüketim alışkanlıkları göz önünde bulundurularak, tecrübesizlik faktörünün somut olay bazında değerlendirilmesi gerekmektedir. Yine de genel eğilim, deneyimsiz tüketicilerin daha savunmasız olduğu yönündedir.

4. Yaş

Yaş, tüketicinin reklamı algılama ve değerlendirme biçimini doğrudan etkileyen bir diğer faktördür. Genç yaştaki bireylerin (özellikle 25 yaş altı) hem eğitim seviyeleri hem de deneyim eksiklikleri nedeniyle reklam içeriklerine karşı daha açık ve hassas oldukları kabul edilmektedir. Öte yandan, yaşça daha büyük bireyler, geçmiş tecrübeleri ve medya maruziyetleri sayesinde aldatıcı içeriklere karşı daha temkinli bir yaklaşım geliştirebilmektedir. Bu bağlamda, yaşça küçük tüketicilerin özel olarak korunması gerektiği hem ulusal hem de uluslararası tüketici hukuku belgelerinde sıkça vurgulanmaktadır.

II. Tüketicinin Başvurabileceği Hukuki Yollar

Tüketici, aldatıcı reklamlardan zarar görmesi hâlinde hem genel hükümlere hem de özel düzenlemelere dayalı olarak çeşitli yasal yollara başvurabilir:

1. Genel Hükümler Kapsamında Başvuru İmkanları

Hata Nedeniyle Sözleşmenin İptali (TBK m.30 vd.): Tüketici, esaslı hata sebebiyle sözleşmenin iptalini talep edebilir.
Hile ve Tazminat Talebi (TBK m.36 ve m.39): Reklamda hile bulunması hâlinde sözleşmenin iptali ve maddi zararların giderilmesi mümkündür.
Haksız Rekabet Sebebiyle Talep (TTK m.54-55, TBK m.57-58): Reklamın haksız rekabet oluşturması durumunda hem maddi hem de şartları varsa manevi tazminat talep edilebilir.

2. Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun Kapsamında Başvuru

6502 sayılı TKHK uyarınca, reklam sonucu satın alınan mal veya hizmetin taahhüt edilen özellikleri taşımaması hâlinde, tüketici ayıplı mal veya hizmet hükümlerine (m.8 vd.) dayanarak haklarını ileri sürebilir. Ayrıca, Reklam Kurulu’na şikâyet yoluyla başvurulabilir ve idari yaptırımlar talep edilebilir.

3. Uygulamadaki Zorluklar ve İspat Sorunu

Türk Borçlar Kanunu m.36’ya göre, reklamda hile iddiasında bulunan tüketici, bu durumu ispatla yükümlüdür. Özellikle reklamı yapan ile malı satan kişinin farklı olması hâlinde, bu durum “üçüncü kişinin hilesi” olarak nitelendirilir ve TBK m.36/2 kapsamında, satıcının hileyi bildiğinin veya bilmesi gerektiğinin ispatı gerekir. Bu ispat yükü, tüketici aleyhine ağır bir yük doğurmakta ve yargılamanın etkinliğini azaltabilmektedir. Bu hâlde, reklam veren üçüncü kişiye karşı TBK m.39/2’ye göre tazminat davası açılması mümkün olabilmektedir.

Sonuç

2025 yılı itibarıyla tüketici davranışlarını yönlendiren reklamlar daha sofistike ve hedef odaklı hâle gelmiştir. Bu durum, özellikle eğitim seviyesi düşük, tecrübesiz ve yaşça genç bireylerin korunmasını daha da önemli hâle getirmiştir. Aldatıcı reklamlar yalnızca tüketicinin ekonomik kararlarını olumsuz etkilemekle kalmayıp, aynı zamanda serbest piyasa düzenini de tehdit eden bir haksız rekabet aracıdır.

Türk hukuku, bu tür reklamlara karşı genel ve özel hükümlerle çeşitli başvuru yolları sunmakla birlikte, uygulamada özellikle ispat yükü ve aktör ayrımı nedeniyle tüketici lehine etkili koruma sağlanması her zaman mümkün olamamaktadır. Bu nedenle mevzuatın daha koruyucu yorumlanması, ispat yükünün dengelenmesi ve Reklam Kurulu’nun aktif rol oynaması büyük önem arz etmektedir.